قاجار دولو «تاجبخش»

مصطفی‌خان حاجب‌الدوله، پسر محمدرضاخان دولّو قاجار و نوه حاجى محمدباقرخان (بیگلربیگى تهران). از تاریخ تولد و اوان زندگى او اطلاعى در دست نیست. وى در زمان ولایتعهدى مظفرالدین میرزا، فراش‌باشى او در تبریز و نیز حاكم خانمرود و بدوستان در ارسباران بود. در محرّم 1314، در اوایل حكومت مظفرالدین‌شاه، منصب فراش‌باشیگرى و لقب حاجب‌الدوله گرفت (نظام‌السلطنه مافى، ج 1، ص 229، 233ـ234؛ ظهیرالدوله، ج 1، ص 41؛ افضل‌الملك، ص 30، 79؛ بامداد، ج 5، ص 292) و صد فراش تُرك تحت امر او بودند (نظام‌السلطنه مافى، ج 1، ص 237).

از آغاز مشروطه‌خواهى، حاجب‌الدوله و امیربهادر (رئیس كشیك‌خانه) و نصرالسلطنه (فرمانده كل قشون پایتخت)، در اتحاد با عین‌الدوله (صدراعظم)، از مخالفان سرسخت مشروطه شدند؛ از این‌رو، حتى گروههایى كوشیدند براى اخراج حاجب‌الدوله، امیربهادر و نصرالسلطنه از ایران، از علما فتوا بگیرند تا مانع عمده‌اى از پیش روى مشروطه‌خواهان برداشته شود (رجوع کنید به ناظم‌الاسلام كرمانى، بخش 1، ج 1، ص 600؛ دولت‌آبادى، ج2، ص42، 52ـ53، 81ـ82؛ كسروى، ص123). در زمان تحصن مشروطه‌خواهان در سفارت بریتانیا نیز درخواست تبعید آنان مطرح شد (معاصر، ج 1، ص 121، به نقل از تلگرام شماره 226 از ایولین گرانت داف به سر ادوارد گرى، قلهك، 11 سپتامبر 1906).

در تمام دوره یازده ساله حكومت مظفرالدین‌شاه (1313ـ 1324) مصطفی‌خان، حاجب‌الدوله ماند و به ثروت فراوانى رسید كه از جمله املاك او منطقه نازی‌آباد تهران بود (بامداد، ج 5، ص 293). وى در دوره محمدعلى شاه به امیرمعظم ملقب شد (رجوع کنید به سالور، ج 3، ص2030، 2033، 2095؛ كتاب نارنجى، ج 1، ص 16؛ قس بامداد، ج 5، ص 293، كه اعطاى لقب امیرمعظم به مصطفی‌خان را به دوره پادشاهى احمدشاه نسبت داده است).
مصطفی‌خان در دوره محمدعلی‌شاه نیز از مخالفان سرسخت مشروطه بود (دولت‌آبادى، ج2، ص104). محمدعلى شاه در محرّم 1325، كه به جانش سوءقصد شد، ظفرالسلطنه (حاكم تهران و متمایل به مشروطه‌خواهان) را عزل و مصطفی‌خان را جانشین وى كرد. به‌دستور مصطفی‌خان و رضا بالا (رئیس نظمیه)، جمعى به سركردگى حیدرخان عمواوغلى*، به اتهام دست داشتن در آن واقعه، دستگیر و زندانى شدند و مصطفی‌خان شخصآ به استنطاق ایشان پرداخت. در پى اعتراض گروهى از مردم در مقابل مجلس شورا، شاه مجبور شد با تشكیل مجلسى از هیئت دولت و رؤساى ملّیون و گروهى از وكلاى مجلس موافقت كند. در این مجلس، مصطفی‌خان و رضا بالا مجرم تشخیص داده شده و عزل گردیدند (همان، ج 2، ص 199ـ200، 205ـ206؛ ملكزاده، ج3، ص 642ـ 643؛ تفرشى حسینى، ص 80ـ82)، به روایتى، بی‌تقصیرى مصطفی‌خان اثبات شد، ولى او شخصآ استعفا كرد (رجوع کنید به سالور، ج 3، ص 2030، 2033).

نام مصطفی‌خان در زمره اعضاى انجمنى مخفى، كه براى مشورت در كارهاى دولتى تشكیل شده بود، به چشم می‌خورد (رجوع کنید به ناظم‌الاسلام كرمانى، بخش 2، ج 4، ص 197ـ 198، پانویس 2). در 1326، مصطفی‌خان دوباره به حكومت تهران گمارده شد. وى به سبب اقدامات سخت و صریحش علیه مشروطه‌خواهان، به «دژخیم باغ‌شاه» معروف گشت (ملكزاده، ج 3، ص 642، 659؛ تفرشى حسینى، ص 90).

با خلع محمدعلی‌شاه از سلطنت در 1327، شاه به همراه چند تن از درباریان، به سفارت روسیه پناهنده شد (تفرشى حسینى، ص220). نام حاجب‌الدوله نیز در میان آنان ذكر شده است، اما معلوم نیست منظور مصطفی‌خان، حاجب‌الدوله مظفرالدین‌شاه، بوده است یا قهرمان‌خان، حاجب‌الدوله محمدعلى شاه (رجوع کنید به همان، ص 90). چند سال بعد نیز نام حاجب‌الدوله در زمره همراهان شاه مخلوع ذكر شده است كه از راه قزوین و رشت، خود را به تبریز رساندند (كتاب آبى ج 8، ص 1928)، اما این خبر هم ابهام دارد زیرا ظاهرآ مصطفی‌خان حاجب‌الدوله از ایران خارج نشده و كوشیده بود در حكومت مشروطه شغلى بیابد، اما موفق نشده بود (سالور، ج 4، ص 2854).

در هر حال، مصطفی‌خان در سالهاى 1328 و 1329 عقاید مشروطه‌خواهانه ابراز داشته و مصدر امورى بوده است (رجوع کنید به ]روزنامه[ مجلس، سال 4، ش 39، ص 3، ش 121، ص 2). از ادامه زندگى و تاریخ فوت او اطلاعى نیست.

صبح خفقان آور و گرم دوم تیر 1287شمسی نوید روز خوبی را نمی داد. از ماه قبل (خرداد) محمدعلی شاه كه با مشروطه خواهان كنار نیامده بود در ظاهر به دلیل گرمی هوا و در باطن با نیاتی دیگر به باغشاه (كنار میدان حر كنونی) رفته بود. هر روز مشق قزاقان در باغشاه جلب نظر می كرد. مشروطه خواهان هم چندان ساده دل نبودند كه از ین حركات شاه بی اطلاع باشند. از چهاردهم خرداد تعدادی از مجاهدین مسلح گرداگرد مجلس شوری ملی جمع شده بودند. نمیندگان نیز كه خطر جنگ را احساس می كردند دوازده تن از بین خودشان انتخاب كردند كه با شاه مذاكره نمیند. ولی نمیندگان ساده دل بودند شاه مذاكره نكرده همه آنها را دستگیر كرد و در یكی از ساختمانهی باغشاه زندانی نمود. ولوله ی بین مردم افتاد. شاه پیشدستی كرد و پستخانه و تلگرافتخانه را به وسیله قزاقان اشغال نمود و مصطفی خان حاجب الدوله از نزدیكان شاه حاكم تهران گردید.
http://www.iichs.org/srcfiles/printmag.asp?id=278

محمدعلی شاه و عده ای از درباریان و شاهزادگان هنگام اقامت در باغ شاه، چند روز قبل از بمباران مجلس 1-مصطفی حاجب الدوله 2- محمدعلی علاءالسلطنه 3-محمدعلی سردار افخمی 4- حسین پاشا امیربهادر جنگ 5-لیاخوف (پالكونیك) 6-احمد میرزا قاجار (ولیعهد) 7-حسینقلی میرزا نصرت السلطنه 8- محمدعلی شاه قاجار 9- شاهزاده مشدی (پسر كامران میرزا ) 10- احمد مشیرالسلطنه 11- علی موثق الملك 12- ناصرالدوله دیبا 13- مهدیقلی مجدالدوله 14- محمود علاءالملك 15-محمدولی آصف السلطنه

برداشته شده از رجال ایران؛ بامداد؛ جلد چهارم صفحه ۱۳۳‌

میرزا محمدخان قاجار دولو بیگلربیگی

میرزا محمدخان قاجار دولو بیگلربیگی[i] از بزرگان قاجاریه پسر حسن خان[ii] بیگلربیگی استرآباد که چندین سال[iii] بیگلربیگی یعنی حاکم تهران بود. وی پدر اللهیارخان آصف‌الدوله و پدر زن عباس میرزا نایب‎السلطنه می‌باشد. در 1200 قمری آغامحمدخان او را به حکومت قزوین منصوب نمود و حکومتش تا اوایل سال 1209 ق. در آنجا ادامه داشت در این سال آغامحمدخان او را به تهران خواست و به سمت بیگلربیگی (استاندار) تهران برگزید و از این تاریخ بیش از پیش بر اهمیتش افزوده گردید و به جای او مهدی قلی خان قوانلوی قاجار نوه عموی پدر خود را به حکومت قزوین فرستاد.[iv]

در سال 1217 ق. فتحعلی‌شاه دختر او را به حباله نکاح عباس میرزا درآورد و عروسی بسیار مفصلی برای او گرفت و بعد معروف شد به مهد علیا و در سال 1273 قمری درگذشت و علاوه بر عباس میرزا خود فتحعلی‌شاه[v] و دو فرزند دیگر او نیز شیخ علی میرزا ملقب به شیخ‌الملوک پسر نهم فتحعلی‌شاه[vi] و محمدرضا میرزا متخلص به افسر پسر سیزدهم فتحعلی‌شاه[vii] داماد بیگلربیگی بوده‌اند.

میرزا محمدخان بیگلربیگی خیلی طرف اطمینان آغامحمدخان قاجار مؤسس سلسله قاجار بوده و پس از این که تهران را در سال 1203 قمری پایتخت خود قرار داد هر زمان که به مسافرت و یا به جنگ می‌رفت حکومت تهران را تحت نظر او می‌گذاشت و چون سال‌ها در این سمت باقی بود به این مناسبت معروف به بیگلربیگی یعنی حاکم شد و پس از وی اولاد و اعقابش نیز چندی سمت مزبور را دارا بودند. در سال 1209 ق. پس از این که لطفعلی خان زند در بم دستگیر و در کرمان آغامحمدخان با دست خود از هر دو چشم او را نابینا کرد سپس با حال زار و جراحات بسیار او را تحت‌الحفظ به تهران فرستاد پس از ورود به تهران میرزا محمدخان بیگلربیگی بنا به اشاره و دستور آغامحمدخان قاجار مأمور اجرای قتل او گردید و پس از کشتنش در امامزاده زید تهران به خاک سپرده شد.

پس از قتل آغامحمدخان قاجار در قلعه شوشی قراباغ در 21 ذیحجه 1211 ق. میرزا محمدخان دولو بیگلربیگی تهران بود پس از این که از کشته شدنش اطلاع پیدا کرد به اتفاق میرزا شفیع مازندرانی حصار و برج و باره شهر را محکم و دروازه‌های تهران را بست و تا ورود فتحعلی‌شاه احدی از مدعیان سلطنت را به درون شهر راه نداد و منتظر آمدن باباخان ولیعهد از شیراز شد. بیگلربیگی در این هنگام به واسطه این عمل خود خدمت شایانی انجام داد و فتحعلی‌شاه همیشه نسبت به وی قدردان بود.

[i]. در بعضی از کتب تاریخ او را به لقب رکن‌الدوله نیز نام برده‌اند.

[ii]. در نقشه شجره اولاد قره‌خان قاجار دولو پدر میرزا محمدخان بیگلربیگی قره‌خان ذکر شده است و کمان می‌رود که اشتباه باشد.

[iii]. از سال 1209 هجری قمری.

[iv]. مهدی قلی خان پسر محمد امین خان پسر فضلعلی بیک برادر فتحعلی‌شاه قاجار جد اعلای سلاطین قاجاریه بوده است. می‌گویند در موقعی که آغامحمدخان در استرآباد از رؤسای ایل قاجار قول می‌گرفت که او را بمرد و مال کمک کنند و به سلطنت برسانند عده مهمی از بزرگان ایل همین محمدخان را که بعدها به امیرکبیر ملقب شد برای سلطنت مناسب‌تر از آغامحمدخان (اخته خان) دانستند و شاید اگر گذشت و فداکاری او نبود سلطنت آغامحمدخان پا نمی‌گرفت و به همین مناسبت هم هست که بعد از یکصد و هفتاد سال این خانواده اسم تاجبخش را برای نام خانوادگی خود انتخاب و اختیار کرده‌اند.

[v]. نام زن فتحعلی‌شاه گوهرخانم بوده.

[vi]. نام زنش نوابه حاجیه بوده.

[vii]. نام زنش قجرآغا بوده.

منبع

بامداد، مهدی، "شرح حال رجال ایران"، انتشارات زوار، چاپ پنجم، تهران، 1378 ش.

پدر کوکب الحاجیه همسر ابوالحسن حکیمباشی

میرزا مهدی خان آصف السطنه» پدر کوکب الحاجیه

محمد باقر خان بیگلربیگی قاجار دولو : بامداد، مهدی، "شرح حال رجال ایران"، انتشارات زوار، جلد سوم ۳۰۷ و ۳۰۸

محمد باقر خان بیگلربیگی قاجار دولو از دانشنامه آریانیکا